Kantelpunten klimaat

Het klimaatwoord van het jaar is ongetwijfeld ’kantelpunt’, in het Engels tipping point. Kantel- of omslagpunt betekent in klimaattaal dat een kleine verstoring tot ingrijpende, mogelijk onomkeerbare gevolgen van het aardsysteem kan leiden.

Het IPCC-rapport van 2021 waarschuwde nadrukkelijk voor kantelpunten en wees, voor het eerst onverbloemd, de mens als direct verantwoordelijke hiervoor aan. In eerdere rapporten van het gezaghebbende klimaatpanel van de Verenigde Naties gold de mens nog als waarschijnlijke dader.

Het panel oordeelde milder over de koe en herzag de methode van berekening van het aandeel van de mondiale rundveestapel in de uitstoot van methaan, een broeikasgas dat bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Dat aandeel bleek lager dan eerder gedacht. ’Koe uit de beklaagdenbank’, kopte een landelijke krant. Ook andere media brachten het nieuws met een knipoog: ’koe niet langer het zwarte schaap van de klimaatverandering’.

Over de ’rehabilitatie’ van de koe, hetzelfde geldt in 2021 voor kernenergie, verderop meer. Het illustreert dat het complexe klimaatvraagstuk onderhevig is aan voortschrijdend wetenschappelijk inzicht. Soms valt het mee, meestal valt het tegen.

Het IPCC-rapport spreekt van een ongeëvenaarde opwarming van de aarde in 2.000 jaar die zal leiden tot meer vormen van extreem weer. Theorie en praktijk gaan hand in hand, dit jaar zagen we hiervan genoeg voorbeelden, de overstromingen in Limburg in juli, gelijktijdig met soortgelijke rampen in België en Duitsland waar zich in het Ahrdal een ongekende aardverschuiving voltrok na een recordregen in korte tijd.

De overstromingen veroorzaakten miljarden aan schade en kostten zeker 180 mensen het leven in Duitsland en 41 in België.

Canada beleefde ook de bittere realiteit van klimaatverandering, met hitterecords en bosbranden in de zomer en in november aardverschuivingen na hevige regenval. Er is samenhang tussen beide rampen: de grond in British Columbia kon makkelijk wegspoelen nadat droogte en branden het voorwerk hadden gedaan. Anders hadden wortels van bomen en planten de boel misschien bij elkaar kunnen houden.

Het natuurgeweld vernielde spoor- en wegverbindingen. De infrastructuur bleek op veel plekken niet bestand tegen de enorme krachten van de natuur, waarvan de ingenieurs bij de aanleg nog geen weet konden hebben.

De verwoestende tornado’s die ruim twee weken geleden zes staten van de VS teisterden zijn nog niet direct onder klimaatverandering te scharen. Wel hebben wetenschappers er eerder op gewezen dat tornado’s steeds meer in clusters voorkomen.

Het zelden eerder vertoonde spoor van vernielingen werd in de eerste helft van december getrokken door de gebundelde kracht van tientallen van deze wervelstormen.

Net als in voorgaande jaren kende 2021 hevige bosbranden, ook bosbranden die zelf nieuwe bosbranden genereren, via een verschijnsel dat pyrocumulonimbus wordt genoemd, afgekort pyroCb.

NASA spreekt meer beeldend van ’een vuurspuwende draak van wolken’. Zo’n wolk die vanaf de oppervlakte opstijgt boven een hittebron (bosbrand) kan terugkeren via bliksem, vuurkolom of zelfs tornado en zo (elders) nieuwe branden veroorzaken.

Bij bosbranden met de huidige intensiteit doen zich steeds vaker vuurnado’s voor (samenstelling van vuur en tornado). Dat mag je best een kantelpunt noemen.

Een kantelpunt is ook de gletsjer Thwaites op West-Antarctica. Deze ijsberg, met een oppervlakte van 192.000 kilometer, bijna zo groot als Groot-Brittannië, smelt in een verontrustend hoog tempo.

Het fundament van de ijsplaat, die deze gletsjer op zijn plaats houdt, wordt van onderen op 600 meter en dieper aangetast door het warmere oceaanwater. Onderzoek met winterharde onderwaterrobots die in boorgaten de diepte in werden gestuurd, wijst hier op: de ijsplaat smelt van onderaf, concluderen de onderzoekers.

Als Thwaites ’los’ raakt en daarbij andere gletsjers meeneemt, zal dat grote consequenties hebben voor de hoogte van de zeespiegel, met verwachte gevolgen ook voor de Nederlandse kust. Dat gletsjers, ook op de noordpool, afbrokkelen, is al lang bekend. Het is nu vooral de snelheid die extra zorgen baart. De ramp kan zich binnen enkele decennia al voltrekken, zo wordt gevreesd.

Nog een dramatisch kantelpunt: het tropisch regenwoud Amazone, bijna net zo groot als de Verenigde Staten, heeft een vitale functie voor de opname van CO2 (koolstof) die de wereld uitstoot. Zo’n 20 procent van de mondiale emissies vangt het bos op. Maar bij het verbranden van oerwoud voor landbouw komt veel CO2 vrij.

De uitstoot overstijgt in het zuidoostelijke deel van de Amazone in Brazilië voor het eerst de opname van koolstof, schreven bezorgde wetenschappers in juli 2021 in Nature. De Amazone is het grootste regenwoud van de wereld. Volgens het Amerikaanse World Resources Instituut (WRI) slaat het Amazonebekken in zijn geheel jaarlijks 1,2 miljard ton aan CO2 emissies op.

De uitstoot is opgelopen tot 1,1 miljard ton, dus nog net een plus je. Met regenwoud nummer 3, in Zuidoost-Azië, gaat het nog slechter. Opslag: 1,1 miljard ton CO2, uitstoot 1,6 miljard ton, dus per saldo dik negatief. Alleen regenwoud nummer 2, het Kongobekken in Afrika, doet nog wat het moet doen: ruime netto opslag van koolstof. De cijfers: 1,1 miljard ton opslag, tegen 530 miljoen ton CO2 emissies, dus een ruime plus.

Zonder voldoende koolstofopname in de regenwouden zal het waarschijnlijk nooit lukken om de mondiale CO2-emissie in 2050 naar nul te brengen. Kappen met kappen dus, maar de kans is klein dat de Braziliaanse president Bolsonaro hieraan gevolg zal geven.

Klimaatverandering was voor veel mensen enkele jaren geleden nog een abstract probleem, iets van ver in de toekomst. Dat lijkt veranderd. Volgens een onderzoek van Kantar Public in negen landen (VS, VK, Nederland, Spanje, Duitsland, Frankrijk, Polen, Singapore en Nieuw-Zeeland) voelt 78 procent van de ondervraagden zich inmiddels bezorgd over klimaatverandering.

In acht van de negen landen geldt het als het grootste milieuprobleem, behalve in Polen waar luchtvervuiling op de eerste plaats staat. Luchtvervuiling scoort ook hoog in Nederland. De ondervraagden geven zichzelf gemiddeld een 6,4 (op een schaal van 1 tot 10) voor wat betreft persoonlijke bijdrage aan het behoud van de planeet. Beduidend hoger dan het gemiddelde cijfer voor de nationale regeringen (4,9) en grote bedrijven (4,5). Burgers lijken een neiging te hebben om de fout bij de ander te zoeken, concluderen de onderzoekers uit twee andere vragen. Gemiddeld 78 procent zegt strengere (milieu)regels te zullen accepteren. Bijna de helft ziet echter geen reden om de eigen gewoontes te veranderen. Dat spoort niet helemaal. Prioriteit bij maatregelen moet volgens de ondervraagden komen te liggen bij minder afval en meer recycling. Laag scoren maatregelen als minder vliegen, verbieden auto’s op fossiele brandstoffen te laten rijden en minder vlees eten. Kortom de bezorgde burger wil wel, doet naar eigen inzicht al veel, maar wil veel gewoontes niet opgeven.

Het zal dus van de overheid moeten komen. Inmiddels kun je niet meer zeggen dat daar het gevoel van urgentie ontbreekt. Er zijn in 2021 ambitieuze klimaatplannen aangekondigd, in Nederland, Duitsland, de Europese Unie en de Verenigde Staten als onderdeel van de Build-back-betteragenda van president Biden, waarvan politieke goedkeuring nog lang niet zeker is.

Plannen zijn mooi maar het komt op de uitvoering aan. Vooralsnog eist de pandemie alle aandacht voor zich op, en dat zou best nog wel even zo kunnen blijven. Overheden zullen miljarden gaan lenen voor de klimaatplannen, gebaseerd op de verwachting dat de rente nul of bijna nul blijft, gratis geld. Dat is gezien de recente prijsstijgingen onzeker.

En de plannen zullen zelf ook een inflatie-opdrijvend element kunnen hebben. Voor Nederland alleen al omdat de ’handjes’ (van vakkrachten) die nodig zijn voor de energietransitie – bijvoorbeeld van het gas af – er niet in voldoende mate zijn.

Overheden zijn nu eindelijk bereid initiatieven te nemen. Kernenergie staat weer op de agenda. De bezwaren (opslag nucleair afval) zijn er nog steeds maar de gevaren van klimaatverandering zijn nu misschien hoger in te schatten. Op langere termijn is de thorium- of gesmoltenzoutreactor misschien een alternatief (net zo schoon wat CO2-uitstoot betreft, veiliger en een geringer nadeel van gevaarlijk afval en thorium is meer voorradig in aardbodem dan uranium).

De vraag is of we genoeg tijd hebben, want het duurt nog enkele decennia voordat deze technieken op grote schaal zijn in te zetten. Nederland wil ondertussen vol inzetten op de waterstofeconomie. De overgang naar duurzame waterstof is echter nog zeer kostbaar. De klimaatdoelstellingen zijn mondiaal alleen haalbaar als zo snel mogelijk wordt gestopt met fossiele brandstoffen, uiteraard zonder dat dit leidt tot een energiecrisis.

Tegenstand van de fossiele industrie is hierbij niet te onder schatten. De oliemaatschappijen hopen nog rendement te peuren uit eerder gedane investeringen. Na de fossiele industrie is de agrarische sector de grootste producent van broeikasgassen. Bijna veertig procent van al het land op aarde wordt nu gebruikt voor de landbouw. Ongeveer dertig procent van de bossen is de laatste vijftig jaar verloren gegaan. Boeren Op onze planeet leven inmiddels 850 miljoen varkens, 1,25 miljard schapen, 1,5 miljard koeien en 26 miljard kippen.

De herkauwers – koeien en schapen – stoten via het laten van boeren veel methaan uit. Methaan is net als CO2 een broeikasgas dat bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Methaan houdt zeker 25 keer zo veel warmte vast als CO2 maar valt na pakweg negen jaar uit elkaar, terwijl CO2 honderden jaren in de atmosfeer blijft.

Het IPCC-panel oordeelde dat de opwarming van de aarde door een constante bron van methaan (in dit geval de rundveestapel bijvoorbeeld) kleiner is dan eerder werd aangenomen. In Nederland blijft de rundveestapel de laatste decennia stabiel. Dus de koe treft geen blaam, was de juichende conclusie in de veeteeltsector. De nieuwe rekenmethode laat onverlet dat een stijging van de mondiale rundveestapel wél bijdraagt aan verdere opwarming en dat krimp van de veestapel het tegenovergestelde bereikt.

Overigens is er geen enkele reden om de koe hiervoor in de beklaagdenbank te plaatsen. Deze plek is voor de mens gereserveerd en het systeem dat tot de plundering van de planeet heeft aangezet.

Mediahuis, Regionale Dagbladen, jaaroverzicht december 2021