Ogen dicht, het brein ziet alles
Waar ligt grens geheugencapaciteit van de mens?
Foto Lennart Ootes
Ruim negentien uur lang speelde de Amerikaanse grootmeester Timoer Garejev geblinddoekt tegen 48 tegenstanders in Las Vegas. Het begon zaterdagmiddag om 17 uur lokale tijd en hij was klaar op zondagmiddag.
Met deze prestatie is de 28-jarige Amerikaan vermoedelijk de houder van het nieuwe wereldrecord blindschaken, een jury moet nog beoordelen of alles volgens de regels is gegaan.
Ook de damsport kent het discipline. Alles uit het hoofd. Ton Sijbrands, de Magiër uit Muiden, is de wereldrecordhouder. Hij heroverde dit record in 2014 in het raadhuis van Hilversum, na een sessie van twee volle dagen, 48 uur.
Niet dat hij die tijd per se nodig had, hij wilde er ook (later) nog van kunnen genieten. ,,Op zich kan ik prima met het fenomeen tijd overweg. Als ik bijvoorbeeld een blindsimultaan op een clubavond speel, en ik weet dat de zaal om 24 uur ontruimd moet worden, dan zal die simultaan ook voor 24 uur klaar zijn. Maar als er geen tijdslimiet is, als ik ongelimiteerd mag nadenken, zoals bij een recordpoging, dan schep ik er ook genoegen in om die beschikbare tijd daadwerkelijk te benutten en een zo goed mogelijke prestatie neer te zetten. Inclusief partijen die de tand des tijds kunnen doorstaan.”
Sijbrands liet zich niet blinddoeken. Hij zat alleen achter een microfoon in een aparte ruimte, de burgemeesterskamer.
Timoer Garejev (28) zit geblinddoekt op een hometrainer. Heel langzaam trapt hij op de pedalen.
Het is voor hem de beste manier om een blindsimultaan te geven, tegen 48 tegenstanders achter het schaakbord. De opponenten zien hoe de stelling zich ontwikkelt. Timoer ziet fysiek niets, maar onthoudt alle gespeelde zetten uit het hoofd, een ongekende geheugenprestatie gebaseerd op visualiserende vermogens die niemand kan verklaren.
Alle zetten onthouden? Het aantal overschrijdt de duizend ruimschoots, het wonder voltrekt zich in een tijdspanne van ruim negentien uur, niet te bevatten.
Ook de Nederlander Lennart Ootes was blij toen het er zondagmiddag op zat in een gebouw van de universiteit van Las Vegas in de Amerikaanse staat Nevada. Voor hem was het ook buffelen. Inclusief twee uur voorbereiding was hij 21 uur achter elkaar in touw. Ootes runt een bedrijf dat internetregistratie van toernooipartijen faciliteert. Het brengt hem de hele wereld over, vaak in het voetspoor van de schaakelite. En persoonlijkheden als Garejev, oorspronkelijk afkomstig uit Tasjkent. De Oezbeek leeft nu in de VS behoort tot de subtop van het Amerikaanse grootmeesterlegioen.
Ootes was bekaf na de sessie. ,,Het was erg intensief, maar het gaf me ook veel energie: als Timoer het kan, dan moet ik ook zo lang geconcentreerd kunnen blijven werken.” Ruim twee jaar geleden leerde Ootes de Amerikaan kennen tijdens het ‘gewone’ Amerikaanse schaakkampioenschap. Hij weet waarom Garejev zijn act op een fiets uitvoert, het is geen showelement. “Timoer heeft een vorm van ADHD en kan moeilijk stil zitten. Hij heeft in eerdere blindsimultaans op skippyballen gezeten, maar uiteindelijk werkte de spinning bike het beste. Hij draait rustig zijn rondjes, geen uitputtende fysieke toestand….”
Training
Het optreden van Garejev betekent waarschijnlijk een nieuw wereldrecord in deze discipline, maar zijn prestatie is nog niet officieel erkend. Dat hij iets uitzonderlijks heeft verricht, staat natuurlijk wel vast. Het roept de vraag op waar de grens ligt van de capaciteit van het menselijk brein, een vraag die zich makkelijker laat stellen dan beantwoorden. In elk geval is de ontwikkeling spectaculair (zie overzicht kader hierboven): van drie borden aan het eind van de achttiende eeuw naar 48 borden nu. Evolutie? Meer inzicht in de werking van het brein? Training?
Het brein is deels zeker te vergelijken met een spier die door training sterker kan worden. Dit leert een onderzoek uit 2006 onder Londense taxichauffeurs. Het vergt naar schatting drie jaar om zonder navigatieapparatuur in de Britse hoofdstad feilloos de kortste weg van A naar B te vinden in de meer dan 25.000 straten en stegen. In de onderzoeksperiode trad onder de taxichauffeurs volumeverandering op in het aantal hersencellen in de hippocampus, een onderdeel van het brein dat belangrijk is voor het ruimtelijk geheugen.
De achterkant van de hippocampus werd groter bij de taxichauffeurs. Dat effect trad niet op bij de controlegroep, Londense buschauffeurs op lijndiensten die gewend waren dagelijks exact dezelfde route te rijden.
Maar de training in de vorm van het handig vinden van de snelste route is niet alleen een succesverhaal, de volumeverandering kende ook een nadeel: de taxichauffeurs bleken minder dan de buschauffeurs in staat om nog nieuwe informatie op te slaan, waarbij juist de voorkant van de hippocampus een rol speelt.
Kinderbrein
Hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder zei vorige maand in een uitzending van DWDD over Garejevs recordpoging dat schaken goed is voor de ontwikkeling van het kinderbrein. In 2014 sponsorde ouderenomroep Max de recordpoging blinddammen van Ton Sijbrands, met als boodschap dat hersenstimulerende activiteiten zoals dammen, schaken en puzzelen dementie mogelijk kunnen uitstellen.
Blindschaken en blinddammen kun je maar beter over laten aan mensen die bewust de grenzen willen opzoeken. Na zijn optreden knalde Garejev tegen een glazen deur. Au! Niet gezien, hij was niet geblinddoekt.
Strengere regels bij blinddammen
Timoer Garejev had voor zijn wereldrecord simultaan blindschaken aan 48 borden ruim 19 uur nodig. Ton Sijbrands gebruikte in 2014 voor zijn record 48 uur. Hij speelde tegen 32 tegenstanders. Is het vrij grote verschil in tijdsduur en het aantal borden te verklaren?
Sijbrands gelooft niet – zoals vaak wordt beweerd – dat een blindschaker meer geheugensteun of houvast heeft dan een blinddammer. Toren, loper en paard zouden beter te onthouden zijn dan de gelijkvormige, ‘karakterloze’ damschijven.
De oud-wereldkampioen heeft nog niets kunnen lezen over het record van Garejev, maar is goed op de hoogte van het vorige record uit 2011 van Marc Lang (46 borden). Als voorbereiding op zijn recordpoging in 2014 bestudeerde Sijbrands het boek van de Duitser, ‘Schauspiel des Geistes’. Hierbij viel hem het grote aantal korte partijen op, snelle zeges maar ook snelle remises. “Dit laatste is bij dammen uitgesloten, remise voor de veertigste zet is niet toegestaan.” Daarnaast kan bij het schaken de veel sterkere speler – de simultaangever – relatief snel winnen door mat. Bij dammen is taaier verzet mogelijk.
Records blind simultaan
- Schaken
1783 Philidor, 3 tegenstanders
1858 Morphy, 8 tegenstanders
1900 Pillsbury, 20 tegenstanders
1923 Aljechin, 32 tegenstanders
1937 Koltanowski, 34 tegenstanders
1947 Najdorf, 45 tegenstanders
2011 Lang, 46 tegenstanders
2016 Garejev, 48 tegenstanders - Dammen
1926 Springer, 2 tegenstanders
1950 Roozenburg, 5 tegenstanders
1955 Huisman, 8 tegenstanders
1982-2007 Sijbrands, 9 opeenvolgende records, tegen een oplopend aantal tegenstanders: 10 in 1982, 25 in 2007
2008 Prosman, 27 tegenstanders
2009 Sijbrands, 28 tegenstanders
2012 Prosman, 30 tegenstanders
2014 Sijbrands, 32 tegenstanders
HMC, wetenschapsbijlage, 9 december 2017