Klimaathel, schuld en boete

De zon scheen meer dan ooit in de zomer van 2022 die in juni nog wel nat begon. Daarna regende het tot september nauwelijks meer. Niet in Nederland en ook niet in omliggende landen, met extreem lage waterstanden in de grote rivieren tot gevolg, een ramp voor  de binnenscheepvaart.

Vergelijkingen met recente eerdere periodes van langdurige droogte bevestigen de trend van  klimaatverandering.

Hier en daar werd ook teruggrepen naar de meest extreme periode van droogte die ons land, voor zover bekend, ooit heeft gekend: de zomer van 1540.

Als een laatmiddeleeuwse  Gerard Cox die zomer zou hebben bezongen dan zou de tweede zin hebben geluid: ‘die zomer die begon zowat in maart’, in plaats van ‘in mei’ zoals in het liedje uit 1973.

Niet voor niets staat 1540 te boek als het  Grote Zonnejaar, waarin het  in elf van de twaalf maanden  nauwelijks heeft geregend. Niet alleen in Nederland was het aanhoudend droog en warm, maar in een groot deel van West- en Centraal-Europa. Hitte en droogte eisten volgens schattingen in dat jaar een miljoen mensenlevens.

Het  gebied  werd geteisterd door bosbranden en branden in steden en dorpen. Er was een groot tekort aan water, besmettelijke ziektes braken uit. Op sommige plekken kon je rivieren als de Rijn en de Seine lopend  oversteken zonder natte voeten te krijgen omdat de bodem was drooggevallen.

Wijn was zelfs goedkoper dan water. Heel Nederland plantte wijnstruiken, een investering die in volgende jaren met weer normaal weer weggegooid geld was. Fruitbomen deden het wel goed, in 1540 kon er twee keer geplukt worden van een kersenboom.

Logisch dus dat weermannen en -vrouwen in de droge en hete zomer van dit jaar een uitstapje maakten naar dat bijzondere jaar 1540, waarvan 2022 een milde versie was. Met verschillende motieven. Voor sommigen vanwege het aardige narratief, want bijzonder en ongekend was 1540 absoluut.

Wetenschappers vinden kennis van voorbeelden van extreem weer uit het verleden sowieso nuttig. Maar het is ook een kolfje naar de hand van mensen die niets willen weten van een door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde. Zij zien  in de zomer van 1540 het bewijs van het tegendeel en stellen graag de vraag: waren er toen vliegtuigen, waren er toen auto’s etc.? Nou dan, klimaatverandering is immers van alle tijden, zie je wel!

1540 was zo bijzonder qua weer dat wetenschappers uiteraard met terugwerkende kracht hebben proberen te achterhalen wat de meteorologische oorzaak hiervan moet zijn geweest, waarbij ze niet konden terugvallen op exacte metingen. Hiervoor ontbraken in die tijd uiteraard de instrumenten

Onderzoekers trokken na bestudering van documenten en kronieken de volgende conclusie: er was in 1540 sprake van een langdurige  meteorologische blokkade. Een hogedrukgebied boven het Europese continent liet geen weersverandering toe.

Gecombineerd met gegevens uit het westen van Rusland dat in 1540 vrijwel aaneengesloten met kou, neerslag en overstromingen te maken had, kregen lagedrukgebieden hierdoor  geen kans op het Europese continent.

De lagedrukgebieden trokken voortdurend via een omweg langs het hoge noorden naar het westen van Rusland en zorgden daar permanent voor slecht weer in scherp contrast met de rest van Europa.

De les van 1540 kan natuurlijk niet zijn dat nu dus  geen sprake is van een door de mens veroorzaakte klimaatverandering. De les kan wel zijn dat bijzondere weersomstandigheden de trend van opwarming kunnen versterken (of tijdelijk kunnen temperen).

Als het om de aanpak van klimaatverandering gaat was 2022 een teleurstellend jaar.

,,We zitten op een snelweg naar de klimaathel met onze voet op het gaspedaal”, zei VN-chef Antonio Guterres op de klimaattop in Egypte in november.

De klimaatdoelen van Parijs raken steeds verder uit het zicht. Beperking van de opwarming tot onder de twee graden in 2100, zoals de wereld zich in 2015 in Parijs voornam, lijkt inmiddels onhaalbaar, zo gelooft een groeiende groep klimaatwetenschappers. Waarmee het gevaar van te sterke  opwarming met onomkeerbare gevolgen meer dan ooit op de loer ligt.

Wat als plan A, Parijs 2015, niet lukt. Is  er dan misschien een plan B waarop de wereld kan terugvallen? Dat is niet zeker maar er wordt wel steeds meer aan gedacht: manieren om als mens in te grijpen in het klimaat. Dat klinkt riskant, en dat is het ook. Toch neemt climate engineering of geo engineering een steeds grotere vlucht.

Het is dromen van een dashbord met knoppen waarmee de mens met technologische middelen ingrijpt in de natuurlijke systemen, als laatste redmiddel om klimaatverandering (opwarming) tegen te gaan. Bijvoorbeeld door de zonnestraling te manipuleren met het opwekken van wolken met behulp van condensatiekernen, ter verhoging van het weerkaatsingsvermogen. Dit zou in theorie verdere opwarming van de aarde kunnen voorkomen.

Of speciale maatregelen voor de oceanen via ijzerbemesting om planktongroei te stimuleren en daarmee opslag van koolstofdioxide (CO2).

Of  injectie met aerosolen in de stratosfeer. Misschien krijgt de hemel dan wel een andere kleur dan blauw?

Of CO2 uit de lucht filteren met speciale stofzuigers, zoals de Orca die op IJsland al operationeel is. Die fabriek kan in een jaar 4.000 ton CO2 per jaar uit de lucht zuigen. Het proces is kostbaar en verslindt ook veel energie, maar er is volop ruimte voor verbetering, zeggen kenners. Dat is ook hard nodig, de capaciteit van de Orca komt overeen met de hoeveelheid CO2 die de wereld in drie seconden uitstoot, zo werd enkele maanden geleden opgemerkt in een uitzending van Nieuwsuur.

CO2-stofzuigers zijn waarschijnlijk de minst ingrijpende voorbeelden van climate engineering, waarvoor steeds vaker de term techno-fix wordt gebruikt. Klinkt misschien minder eng. Duidelijk is dat er ethische en politieke aspecten verbonden zijn aan het op deze manier redden van de planeet. De risico’s zijn moeilijk in kaart te brengen en niet onbelangrijk is de vraag wie de baas van het klimaat is. Wie  mag aan de knoppen gaan draaien, als dat technologisch mogelijk is.  Wie bepaalt het kunstmatig  opwekken van wolken op de ene plek, met mogelijk gevolgen voor het klimaatsysteem elders?

De gevaren moeten zorgvuldig afgewogen worden, beter is misschien om er maar van af te zien. Maar er kan een moment komen dat de mens ´met de voet op het gaspedaal´ de klimaathel inderdaad heel rap nadert. Dan zullen ook de gevaren van niet-technologisch ingrijpen in het klimaatsysteem gaan meetellen.

Het heeft lang geduurd voordat de mens in actie kwam tegen klimaatverandering, terwijl er voldoende waarschuwende signalen waren. De eerste die alarm sloeg over opwarming was waarschijnlijk  de Zweedse natuur- en scheikundige Svante Arrhenius. Hij  berekende al in 1896, toen de industriële revolutie zich had voltrokken, hoeveel  verdubbeling van koolstofdioxide in de atmosfeer de planeet zou kunnen opwarmen. Zijn waarschuwende woorden werden voor kennisgeving aangenomen. Het zou nog bijna honderd jaar duren voordat de wereld klimaatopwarming als een serieus probleem zou gaan zien.

Edward Teller was een Amerikaanse natuurkundige die in november 1959 waarschuwde voor klimaatverandering als gevolg van het verbranden van fossiele brandstoffen.

In 1968 waarschuwden wetenschappers  E. Robinson en R.C. Robbins de Amerikaanse olie-industrie in een rapport voor grote wereldwijde milieugevolgen.

Wetenschappelijk geschoolde medewerkers uit de olie-industrie wisten het misschien al eerder. Shell maakte in 1991 de  voorlichtingsfilm ´Climate of Concern´ die alarmistisch nauwelijks onder deed voor de´Ongemakkelijke Waarheid´ (2006) die bioscoopbezoekers de schrik om het hart zou slaan. Shell waarschuwde in de film voor toenemende droogte, overstromingen, zeespiegelstijging als gevolg waarvan eilanden zouden verdwijnen en migratie door klimaatverandering op gang zou komen. Er bestond nauwelijks interesse voor, de wereld haalde de schouders op. De film belandde in een la.

Andere oliemaatschappijen kozen voor het verdienmodel, negeerden de eigen inzichten en gingen zelfs de anti-klimaatlobby met veel geld steunen om het publiek te overtuigen dat van door de mens veroorzaakte opwarming geen sprake was.

In 2022 werd herdacht dat de Club van Rome 50 jaar geleden (1972) de wereld waarschuwde voor naderend onheil in het rapport ‘Grenzen aan de Groei’, met het accent op de gevaren van milieuvervuiling.

Het rapport is niet volledig genegeerd. Er zijn zeker zaken op milieugebied ten goede veranderd maar de  trend van Almaar Meer bleef ondertussen intact.

De gevolgen hiervan werden recent nog eens uitvergroot op de biodiversiteitstop  die vlak na de klimaattop is gehouden in Montreal. Met als conclusie dat de huidige, de zesde, uitstervingsgolf zich in rap tempo aan het voltrekken is. ‘De snelheid waarmee soorten [planten en dieren]  nu verdwijnen, ligt tientallen tot honderden keren hoger dan het gemiddelde van de afgelopen tien miljoen jaar’. Het is slechts een van de vele verontrustende conclusies.

In 2022 werd ook de mijlpaal van wereldburger nummertje 8 miljard bereikt. De groei van de wereldbevolking heeft uiteraard ook een klimaatcomponent: meer mensen op een overbelaste planeet die niet van elastiek is, in tegenstelling tot de lengte van een mensenleven: gemiddeld worden we steeds ouder.

Het passeren van de grens van acht miljard zielen stemt somber, we zijn simpelweg met te velen en er is niet duidelijk wat er aan is te doen zonder mensenrechten met voeten te treden.

Slechts een  goede oplossing voor de bevolkingstoename  dient zich aan, in samenhang met klimaatbeleid en armoedebestrijding: er zijn volgens VN-gegevens jaarlijks 121 miljoen ongewenste zwangerschappen, in lichamen van vrouwen die niet bewust hebben gekozen voor zwangerschap/moederschap, die niet op dat moment een kind planden, niet met die partner, niet onder die omstandigheden. 121 miljoen, dat is bijna de helft van het totale aantal zwangerschappen per jaar.

Vrouwen moeten overal op de wereld  baas in eigen buik zijn, garandeer het recht op lichamelijke integriteit en gelijke rechten met voldoende onderwijs voor meisjes waar dat nu nog niet vanzelfsprekend is. Helaas is de trend niet gunstig, ook niet in moderne landen als de VS waar het recht op abortus onder vuur ligt.

 

Terug naar het helse jaar 1540: er was geen wereldleider, zoals de VN/chef nu,  die van tevoren voor deze hel heeft gewaarschuwd. Niemand zag de maandenlange droogte aankomen.

Dus zal  toen de schuldvraag niet zijn gesteld? Toch wel! Bij extreme ellende zoekt de mens vaak een zondebok. De droogte die ieder begrip te boven ging, leidde tot sociale spanningen. De reeds bestaande heksenvervolging kreeg een nieuwe  impuls. Er werd naar mensen gewezen die met ´tovenarij´ voor het onheil zouden hebben gezorgd. Volgens toenmalig gebruik belandden ze op de brandstapel.

Anno 2022 is de schuldvraag helder:  landen die relatief weinig bijdragen aan de uitstoot van broeikasgassen liggen in de frontlinie van de klimaatverandering. Met als voorbeeld dit jaar Pakistan dat deze zomer werd getroffen door ongekende overstromingen waardoor een derde van het land onder water kwam te staan. Pakistan legt de rekening van de miljardenschade bij het Westen.

De schuldvraag van klimaatverandering domineerde ook de klimaattop in Egypte. Er is besloten tot een klimaatfonds om getroffen landen tegemoet te komen, maar met dezelfde vrijblijvendheid die ook andere akkoorden over klimaatbeleid kenmerkt. Volgens klimaatactiviste  Gretha Thunberg zijn steun en hulp in dit verband niet de juiste  termen. Het gaat volgens haar om schuld.

De balans  oogt eind 2022 somber. De opwarming beheersbaar houden tot 1,5 graad lijkt buiten bereik te liggen, zeggen steeds meer wetenschappers. Van steeds meer gletsjers wordt opgemerkt dat het smelten inmiddels onomkeerbaar is. Zelfs bij een forse terugdringing van de uitstoot gaat het proces door.

Er komt ook veel op ons af, het wemelt van de crisissen, ook (en misschien wel juist) in Nederland: energie, huizen, stikstof, toeslagen, inflatie, asiel, excuses slavernij.

Door steeds ‘elders kleine crisiswolkjes op te blijven schoppen’  raken we het zicht op de echte crisis kwijt, de klimaatcrisis, schreef Beatrice de Graaf, hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen,  deze maand in haar column in NRC. Ze zegt te begrijpen waarom het echte drama van de klimaatcrisis uitblijft. ,,Omdat bij deze crisis bijna iedereen schuldig is, en wat te verliezen heeft. Iedereen is bang voor de revolutie.”

Mediahuis, Regionale Dagbladen, Jaaroverzicht, 31-12-2022

Kantelpunten 
Klimatocide