Koningin van de sloppenwijk
Phiona Mutesi, Oeganda.
Als het sprookje begint, is Phiona Mutesi negen jaar oud. Lezen en schrijven kan ze nauwelijks, want ze gaat niet meer naar school. Geen geld voor. Haar vader overlijdt aan aids als ze nog maar drie is. Niet veel later sterft ook haar oudere zus aan een ziekte. Nu, acht jaar later, schittert haar ster wereldwijd.
In een krottenwijk van Kampala, de hoofdstad van Oeganda, staat ze elke dag vroeg op, om een jerrycan te vullen met water waarvoor ze drie uur moet lopen. Daarna zet ze een grote pan met maïskolven op haar hoofd die ze in de wijk hoopt te verkopen. Ze woont met haar moeder en twee broers in een van de krotten, slechts een kamer.
Acht jaar later, op 11 september 2016 staat Phiona Mutesi op de rode loper tijdens het filmfestival in Toronto, Canada. Enkele dagen eerder speelt ze nog op de Schaakolympiade in Bakoe, Azerbeidzjan in het nationale vrouwenteam van Oeganda. Ze heeft haar partijen gewonnen, maar moet het team in de steek laten voor de première van de film ‘The Queen of Katwe’, een film over haar leven. Over haar troosteloze en uitzichtloze bestaan in de krottenwijk Katwe, en over de manier waarop zij zich daaraan ontworstelt.
Phiona is inmiddels een fenomeen en rolmodel, in en buiten Oeganda. Haar verhaal zal nu de hele wereld over gaan, want de producent van de film is entertainmentgigant Disney, die doorgaans volle bioscoopzalen weet te trekken met meeslepende feelgoodfilms waarop het bedrijf patent heeft. ‘The Queen of Katwe’ draait binnenkort in de bioscopen in de Verenigde Staten. Wanneer de film naar Nederland komt, is nog niet bekend.
Redding
Mutesi’s redding is het schaakspel. Bijzonder, het dialect dat de mensen in Katwe spreken, kent niet eens een woord voor schaken. Op een dag stapt ze binnen bij de Amerikaanse organisatie Sports Outreach, die kinderen uit de krottenwijken aan het voetballen probeert te krijgen en vervolgens terug naar school begeleidt. Voor wie niet van voetballen houdt, is er schaakles. In elk geval krijgt ieder kind dat binnenkomt eten, meestal een kom meelpap.
Phiona komt niet om te schaken, het is de honger die haar drijft. Maar de kennismaking met het schaakspel bevalt haar wel. Ze pikt het spelletje eenvoudig op, speelt toernooitjes en is al snel jeugdkampioene van Oeganda. Ze krijgt een plek in het nationale vrouwenteam en speelt in 2012 op de Schaakolympiade in Siberië, de eerste keer dat ze buiten Katwe komt. Sneeuw en ijs, ook dat is nieuw voor haar.
Film
De Amerikaanse sportjournalist Tim Crothers krijgt lucht van het sprookje dat zich aan het voltrekken is, en schrijft er een prachtig boek over, met dezelfde titel als de film. Er verschijnt ook een Nederlandse vertaling: ‘Het schaakmeisje’. Disney koopt de rechten en begint in 2012 met de voorbereidingen voor een film over haar leven.
De opnames vinden voor een deel in Katwe plaats. Phiona deelt in de opbrengsten van film en boek en helpt haar familie aan betere huisvesting. Haar broers gaan weer naar school.
Zelf droomt ze van de grootmeestertitel, maar dat lijkt onhaalbaar omdat in Oeganda geen goede trainer beschikbaar is voor haar verdere ontwikkeling. En dat is absoluut noodzakelijk, vertelt oud-wereldkampioen Gary Kasparov haar in 2013, tijdens een ontmoeting in New York. Ze spelen een partijtje. Natuurlijk wint Kasparov, maar hij stelt vast dat het meisje veel talent heeft.
Het is niet de eerste keer dat het schaakspel een opstapje biedt voor een beter bestaan. De film ‘The dark horse’ (2014), vorig jaar winnaar van de publieksprijs op het filmfestival in Rotterdam, vertelt het waargebeurde verhaal van Genesis Potini. In Nieuw-Zeeland helpt hij achtergestelde en ontspoorde Maori-kinderen via het schaken weer op het rechte pad. Waarbij hij ook zijn eigen binaire stoornis heeft te overwinnen. Een film met meer rauwe randen dan Disneys koningin van de sloppenwijk, maar niet minder ontroerend.
Minder bekend is de Britse film ‘The grass arena’ (1991), het autobiografische verhaal van John Healy. Door de gevolgen van een alcoholverslaving belandt hij in de gevangenis. Een celmaatje leert hem schaken. Hij beschikt over veel aanleg en is succesvol op toernooien.
Net als Phiona droomt Healy van de grootmeestertitel, maar dat is te hoog gegrepen. Het schaakspel helpt hem wel uit de goot en hij ontwikkelt zich tot schrijver. Zijn autobiografie verschijnt ook in Nederland, onder de titel ‘Losgeslagen’. De Engelse titel is ‘Grass Arena’.
‘Het schaakbord is als het leven zelf’, zegt Phiona in een recent interview. “Je moet een strategie kiezen en vervolgens alles overdenken en plannen.”
In 2012 riep het Europees parlement op tot invoering van het programma Schaken op School in het onderwijssysteem van de EU-lidstaten. Schaken zou niet alleen concentratie, geduld en doorzettingsvermogen bevorderen, maar ook bijdragen aan sociale cohesie, sociale integratie en bestrijding van discriminatie.
Verbindende factor
De Schaakolympiade in Bakoe, eerder deze maand, – alweer de vierde voor Phiona- is een bevestiging van die stelling. Bakoe is twee weken lang de meest multiculturele plek van de wereld. Alle tegenstellingen lijken er zijn te verdwenen. Moslims, Palestijnen, joden, christenen, ongelovigen, blank en zwart, krioelen door elkaar heen in een kleurrijk woud van honkbalpetjes en hoofddoekjes. En hoewel schaken nog steeds vooral een mannending is, trek het vrouwentoernooi een recordaantal van 140 deelnemende landen, waaronder veel Afrikaanse.
Verschillen in achtergronden, die elders tot lang slepende en niet zelden bloedige conflicten leiden, spelen geen rol. De verbindende factor, zo wil de ironie, is een spel dat in essentie een nabootsing van oorlog betekent. Een strijd tussen twee legers op een slagveld, een bord met 64 velden. Als de echte wereld daar nou iets van zou kunnen opsteken…
HMC, zaterdagbijlage Plus, 24 september 2016
Portretfoto’s: Organisatie Baku Chess Olympiad 2016
