Zag Euwe het toch goed?

Vrouw verovert schaakwereld (in een dramaserie)

‘The Queen’s Gambit’ is in november wereldwijd de meest bekeken dramaserie van Netflix. Tien vragen en antwoorden om de schaakachtergronden van de serie te duiden.

1. Hoe realistisch is het beeld van een vrouw als beste schaker van de wereld?

De vraag of een vrouw wereldkampioen schaken kan worden is al vaak gesteld en vrijwel zonder uitzondering ontkennend  beantwoord. Maar prof. dr. Max Euwe, de Nederlandse wereldkampioen schaken van 1935 zei ooit – in 1978! – dat het in 2020 misschien zou kunnen gebeuren. En warempel nu kijkt de hele wereld naar een Netflix-serie waarin Beth Harmon, een jonge Amerikaanse vrouw, het Toernooi der Kampioenen in Moskou op haar naam schrijft. Maar ja, dat is de parallelle Netflix-werkelijkheid. De kans op een vrouwelijke wereldkampioen in de echte wereld vóór 2040 is zeer onwaarschijnlijk. Het vrouwenschaak ontwikkelt zich best wel gunstig, maar op dit moment lijkt de kloof met de zeer competitieve top van mannelijke schakers onoverbrugbaar. Daar gaan nog wel enkele decennia overheen, als het ooit gebeurt.

2. Wie staat in de serie model voor Beth Harmon?

Elizabeth Harmon, gespeeld door Anya Taylor-Joy, is een fictief personage, bedacht door de Amerikaanse schrijver Walter Tevis. Zijn roman ‘Queen’s Gambit’ waarop de serie is gebaseerd, verscheen in 1983. Het is duidelijk dat Bobby Fischer in deze roman model staat voor Beth Harmon, maar dan in een vrouwelijke versie. Dat de serie zich fictief afspeelt in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw, dus vóór de Fischer-Spasski-match in 1972, doet daar niets aan af. Het personage van Beth heeft raakvlakken met feminisme, drugsverslaving en alcoholisme in combinatie met een ongekend schaaktalent. Die genialiteit stemt overeen met Fischer, er zijn meer overeenkomsten te ontdekken, maar een drugs- en drankprobleem past niet bij de jonge Amerikaan, van wie op jeugdige leeftijd al wel de eerste tekenen van paranoia aan het licht kwamen.  In Beth’ rivaal Vassili Borgov is de Sovjet-Rus  Boris Spasski te herkennen, die door  Fischer in 1972 in Reykjavik op het hoogtepunt van de Koude Oorlog werd onttroond als wereldkampioen.

3. Wat betekent Queen’s Gambit?

Damegambiet, een complex aan schaakopeningen waarin beide partijen op de eerste zet hun pion voor de dame twee velden vooruitschuiven. Op de tweede zet geeft wit een loperpion cadeau (gambiet, aanvallende speelstijl), in de hoop op positionele dominantie in het centrum van het bord. De symboliek in de serie is misschien dat je eerst iets moet opofferen om je doel te bereiken. Beth kwam als weeskind uit een kansarme situatie. (Fischer werd opgevoed door zijn moeder in een gezin zonder vader).  Via het schaken bereikte ze haar doel. In de slotpartij verslaat ze Borgov, uiteraard  juist met deze opening.

4. Gaat de volgende schaakfilm over een zwarte vrouw die de schaaktop bereikt?

Gek genoeg is  zo’n film al gemaakt, in 2016: ‘The Queen of Katwe’. Deze Disney-film vertelt het sprookjesachtige maar waargebeurde verhaal van de Oegandese  Phiona Mutesi die zich via het schaken onttrekt aan een uitzichtloos bestaan in een sloppenwijk. Ondanks hoge verwachtingen en een goede rolbezetting werd ‘Queen of Katwe’ geen succes in Amerika, waarna Disney besloot de film niet in de  Europese bioscopen uit te brengen. Er moet dus iets zijn wat ‘The Queen’s Gambit’ zo bijzonder maakt.

5. Leg eens uit?

Ook de schaakwereld is lyrisch over de Netflix-serie, omdat schaaktechnisch alles tot in detail klopt, zoals de natuurlijke manier waarop de spelers de zetten uitvoeren en de klok indrukken. Schaakpromotor Bruce Pandolfini die je misschien de Amerikaanse Hans Böhm kan noemen, stond de producent terzijde. Bovendien had Netflix nog een briljante secondant aangetrokken,  in de persoon van oud-wereldkampioen Garry Kasparov, onmisbaar vanwege diens kennis van het Sovjet-schaak.

6. Beth speelt in de serie zeven partijen, waarvan fragmenten met hoogtepunten getoond worden. Zijn dat echte partijen?

Wel grotendeels hierop gebaseerd, maar magistraal verbeterd door Kasparov, in harmonie met de spelopvatting van Beth. Deze gelaagdheid maakt de serie boeiend voor zowel leken op schaakgebied als de fijnproevers.

7. Reclame voor het vrouwenschaak?

Beter kun je niet wensen. De schaakbond zal tevreden zijn. Maar het gemiddelde beeld op de jeugdafdeling van een schaakclub is ongeveer veertig procent meisjes, zestig procent jongens. Bij de senioren ligt het percentage vrouwen nog maar tussen de nul en vijf procent. Op de vraag hoe clubs de meisjes kunnen vasthouden, geeft de serie  geen antwoord.

8. Zijn er overeenkomsten tussen Queen’s Gambit en Pawn Sacrifice, de film uit 2014 over Fischer-Spasski?

Ja. Beth speelde in de slotpartij 1. d4, terwijl zij altijd met 1. e4 opent. In de zesde partij van de WK-tweekamp in Reykjavik opende Fischer verrassend niet met zijn favoriete 1. e4 en kwam er een Damegambiet (geweigerd, Tartakower-variant) op het bord, waar Fischer geen enkele ervaring mee had. Toch won hij op briljante wijze en kwam hiermee na een 2-0 achterstand (mede door de ‘historische blunder’ Lxh2 (de beroemde zet die eigenlijk geen blunder was) op een 3,5-2,5 voorsprong die hij daarna nog verder uitbouwde. Zijn schitterende spel in de zesde partij leverde Fischer een ovationeel applaus uit de zaal op, waarbij Spasski meeklapte, heel bijzonder. Dit tafereel herhaalt zich in de laatste partij in de serie The Queen’s Gambit.

9. Kunnen we die partij naspelen?

Tuurlijk, zie hieronder. Tot de 37^e zet is het de partij Ivantsjoek-Wolff, Biel 1993. Dan grijpt Kasparov in en verrijkt hij de partij voor de serie met een werkelijk fantastisch slot. Enjoy! Zie hieronder, na vraag 10.

10. Krijgt The Queen’s Gambit een vervolg?

Zou Netflix waarschijnlijk graag willen, gezien het enorme succes. Probleem is alleen: er is geen boek als basis voor een deel 2. Walter Tevis, die zelf amateurschaker was, overleed in 1984, een jaar na het verschijnen van zijn  boek. Dus werk aan de winkel wellicht voor scriptschrijvers. Als het leven van Bobby Fischer na het behalen van zijn wereldtitel model staat voor een vervolg,  dan zal het niet goed aflopen met de nog jonge Beth, dus beter voor haar en haar fans als schrijvers iets anders verzinnen. Wellicht met de werktitel Beth beats AlphaZero? Het buitenaards spelende computerprogramma, waarvan een Nederlandse expert van kunstmatige intelligentie en computerschaak opmerkte dat het zelfs met een stuk minder wereldkampioen Magnus Carlsen kan verslaan.

Kortom, Beth die de mensheid redt? Dat zou nog eens een game changer zijn!

Mediahuis (verkorte versie), Regionale Dagbladen/JES, 28 november 2020